‘Mindfulness is het vermogen om bewust en helder waar te nemen wat er is, op het moment zelf, zonder er meteen over te oordelen. Tegelijkertijd is Mindfulness het vermogen om dát wat er is met compassie te omarmen. Het één zonder het ander is geen Mindfulness. ‘

Gedurende de jaren dat ik nu Mindfulnesstrainingen mag verzorgen voor huisartsen en medisch specialisten, raak ik steeds meer bezield door de diepgang en vooral ook door de relevantie van de ware betekenis van Mindfulness voor zorgprofessionals. Voor een groot deel beschreven in de eerste alinea van dit artikel.

Dit stuk gaat niet verder in op de evidentie die er is voor het feit dat het trainen van vaardigheden van Mindfulness helpt bij het verhogen van weerbaarheid bij stress, het voorkomen of herstellen van stressklachten en dat het ingezet kan worden bij depressieklachten en bij burn-out. Alhoewel Mindfulness helaas ook om deze laatste reden relevant kan zijn voor de zorgprofessional. Evidentie hiervan komt overigens wel aan bod in de Mindfulnesstraining voor medici. 

Helder waarnemen wat er is

‘Assumption is the mother of all fuck ups!!’ , Al Sapienza

 

Begrip kunnen opbrengen voor iemand anders is een cruciale vaardigheid voor een arts. Maar terwijl we als dokters echt wel geleerd hebben te observeren wat er bij de ander gebeurt, heb ik bij deze cursus geleerd te observeren wat er bij mijzelf gebeurt. Bijvoorbeeld wanneer ik geconfronteerd wordt met vervelende gebeurtenissen. Dat klinkt simpel, maar luistert nauw..

Dr. J. Schagen-van Leeuwen, deelnemer Mindfulness AMS

In het UMC Utrecht ben ik ongeveer 20 jaar geleden getuige van een onderzoek van een neuroloog in opleiding. Enigszins zenuwachtig staat hij aan de rand van het bed van een oudere meneer, wiens benen zijn ontbloot. Hij wrijft met een watje, hij prikt met een speld en vraag steeds wanhopiger: “En dit, voelt u dit?” De man antwoordt keer op keer met een ‘nee’. De arts i.o noteert driftig en gaat op weg om de professor erbij te halen. Als hij weg is, vraag ik de oudere man: “Voelde u het niet of deed het geen pijn? “ Waarop de man mij geruststellend antwoorde: “Nee, lieve kind, het deed helemaal geen pijn.”

Elke wetenschapper, elke clinicus, elke zorgprofessional weet hoe belangrijk het is om ‘het waargenomene’ te onderscheiden van de interpretatie; om de feiten te onderscheiden van het verhaal. Iedere zorgprofessional weet ook dat de kwaliteit om razendsnel te interpreteren en in te schatten, onderdeel zijn van de noodzakelijke vaardigheden in zijn of haar beroep. Hiermee worden levens gered. Bewustzijn is wat hier nodig is; bewustzijn van wat daadwerkelijk waargenomen wordt door onze zintuigen én bewustzijn van hoe wij het waargenomene interpreteren. Van levensbelang is het om weet te hebben van het één en van het ander; het verschil tussen het één en het ander te herkennen. Ook dit kan levens redden.

Ik vertel u hiermee niets nieuws; ook niet als ik u vertel dat we hier allemaal nog wel eens vertroebeld raken. Met het trainen van Mindfulness wordt met name dit onderscheidingsvermogen getraind tussen zintuigelijke observatie (lichamelijke sensaties) en gedachtes en gevoelens. Dit maakt dat we meer in staat zijn tot het geven van een adequate respons.

Het waargenomene met compassie tegemoet treden

Wanneer ik de neuroloog in opleiding bij zijn terugkeer vertel dat de man alle sensibiliteitstestjes wel

had gevoeld, maar geen pijn had ervaren, reageert de arts i.o. verontwaardigd naar de man: “U moet wel meewerken en de goede antwoorden geven, anders kunnen wij u nooit de juiste behandeling geven.” Met verbazing hoor ik wat de arts in opleiding zegt tegen de oudere man, die zo goed mogelijk had proberen te antwoorden op de vragen die hem werden gesteld. Hij ziet eruit als een kleine jongen die op zijn vingers is getikt. “De oude man stamt uit een generatie, waar alleen wat aan het lichaam te voelen viel als het heel veel pijn deed”, denk ik. Bijna stap ik in de valkuil om de neuroloog in opleiding weg te zetten als ‘pedant mannetje met machtsvertoon’. Ik ben me bewust van het oordeel dat opkomt. ..

Dit kleine verhaaltje uit de dagelijkse praktijk komt spontaan in me op tijdens het schrijven van dit stukje. Nu kijk ik met nieuwsgierigheid terug om te onderzoeken wat er gebeurt op zo’n moment en welke rol het ontwikkelen van Mindfulness zou kunnen spelen in een dergelijke situatie. Het is een hypothese achteraf en ik nodig u uit mij te volgen….

Stel dat we ervan uitgaan dat ook deze jonge arts in opleiding met zijn opleiding is begonnen vanuit de liefde voor de medemens, vanuit de bezieling om lijden te verlichten; hoe komt hij er dan toe om een oude zieke man zo toe te spreken? Het zou zomaar kunnen zijn dat hij realiseerde dat hij tijdens het antwoorden van de man niet had gekeken naar de non-verbale reacties van de man, die aangaven dat het allemaal wel meeviel. Het zou zomaar kunnen zijn dat deze jonge arts het zó graag goed had willen doen, dat hij zichzelf zwaar veroordeelde om zijn misser. Dat geeft onzekerheid en stress; ook in het lichaam. Het zou ook zomaar kunnen zijn dat het ruimte geven aan deze gevoelens van stress en onzekerheid helemaal niet welkom waren; zeker niet met de kritisch meekijkende professor aan zijn zijde. En zoals bij iedereen gaan niet opgemerkte gevoelens en lichamelijke reacties vaak een eigen leven leiden; ze worden de drijfveer achter automatische stressreacties, die vaak niet in verhouding zijn met wat er werkelijk aan de hand is. Hier komt Mindfulness om de hoek kijken; het vermogen tot opmerkzaamheid zonder te oordelen en de moed om met compassie te omarmen wat opgemerkt wordt; extern en intern.

Met open opmerkzaamheid had de jonge arts wellicht opgemerkt dat de verbale antwoorden en de non-verbale antwoorden niet in lijn waren. Hij had zijn bevindingen kunnen checken. Met een houding van niet-oordelen had de jonge arts wellicht naar zijn eigen valkuil kunnen kijken en met compassie zijn verlangen waar hebben kunnen nemen om het zo graag goed te doen; zoals zo veel jonge artsen met hem. Hij had wellicht door de juiste opmerkzaamheid kunnen ontwarren dat zijn interpretatie dat de professor zijn vergissing zwaar zou oppakken, slechts een interpretatie was… Wat een ruimte had dat gegeven. Wat een ruimte had dat gegeven om in contact te blijven met de bezieling van de geneeskunst en bijvoorbeeld tegen de oude man in bed te zeggen: “Wat fijn dat u alles gewoon heeft gevoeld; ik ben blij dat we daar achter zijn gekomen!”
Ook u en ik kennen situaties, waarin we met beide voeten in valkuilen stappen, waarvan we ons zo vaak voornamen daar nooit meer in te stappen. We stappen in de valkuil van steeds harder werken of van steeds meer piekeren. We stappen in valkuilen van weg eten of wegdrinken van vermoeidheid en stress. We stappen in de valkuil om kort te reageren op de mensen die ons het meest aan het hart liggen. Automatische patronen –vaak ingegeven door stress- komen (net als vertrouwen) te paard en gaan te voet. Met mindfulness oefenen we enerzijds de opmerkzaamheid, die nodig is om een automatische stressreactie op te zien komen. Anderzijds cultiveren we mildheid en open interesse, die nodig is om oude patronen los te laten en nieuwe wegen van responderen te betreden. We cultiveren vaardigheden die heel ondersteunend zijn in het vak van huisarts of medisch specialist.

Een medisch specialist stuurde mij na afloop van een mindfulnesstraining de volgende toepasselijke quote van psychiater R.D. Lang: “The range of what we think and do is limited by what we fail to notice. And because we fail to notice that we fail to notice, there is little we can do to change; until we notice how failing to notice shapes our thoughts and deeds.”

Steeds meer onderzoeken onderschrijven dat het ontwikkelen van vaardigheden van Mindfulness naast stresshantering de beroepsoverstijgende competenties van de medici verbetert. Dit leidt onder andere tot: betere patiënt-gecentreerde communicatie, een hogere patiënttevredenheid en vermindering van medische missers. Het oefenen van Mindfulness blijkt echter ook te leiden tot meer arbeidsplezier, waardoor de bezieling van de arts meer ruimte krijgt om zich te manifesteren.

Na de zomervakantie start Barbara Doeleman-van Veldhoven (mede in opdracht van de AMS) opnieuw Mindfulnesstrainingen speciaal voor huisartsen en medisch specialisten. Bent u benieuwd hoe u collega’s deze trainingen hebben gewaardeerd; klik hier voor testimonia.

Enkele artikelen: 

  1. Association of an Educational Program in Mindful Communication With Burnout, Empathy, and Attitudes Among Primary Care Physicians, JAMA, Krasner et al.
  2. Abbreviated Mindfulness Intervention for Job Satisfaction, Quality of Life, and Compassion in Primary Care Clinicians: A Pilot Study, Annals of Family Medicine, Fortney et al.
  3. From mindless to mindful practice—cognitive bias and clinical decision making.Croskerry P. N Engl J Med. 2013;368:2445-2448.